Ludność czeską w XIX-wiecznym Żyrardowie możemy podzielić na kilka grup. Pierwsza, najstarsza, przybyła w początkowym okresie powstawania Fabryki Wyrobów Lnianych i samego Żyrardowa. Była to duża grupa wysoko wykwalifikowanych tkaczy ręcznych; kilkadziesiąt rodzin pochodzących z okolic gór Orlickich, ze wschodnich Czech, które w latach 30. XIX w. osiedliły się w Żyrardowie i na jego obrzeżach. W 1840 r. Czesi stanowili prawie 30% wszystkich mieszkańców Żyrardowa, najwięcej w dotychczasowej historii.

W tym początkowym okresie, ale również i później, w drugiej połowie XIX w., Żyrardów opierał się na imigracji, w końcu Fabryka Wyrobów Lnianych powstała na surowym korzeniu, z jedynie kilkoma niewielkimi wsiami i folwarkami w najbliższej okolicy, jak Ruda Guzowska, Mariampol, Teklinów, czy Podlas. Zdecydowana większość osób z tej pierwszej fazy imigracyjnej, która dotarła i osiedliła się w Żyrardowie, pochodziła z terenów Królestwa Polskiego, a najwięcej z Mazowsza, z miejscowości oddalonych o kilka, kilkanaście kilometrów od nowej fabryki.

Poza Polakami, z Królestwa Polskiego przybili także: Niemcy z Łodzi i okolic, oraz Czesi z Kamienicy Polskiej, Łodzi i okolic Częstochowy. Pośród imigrantów spoza Królestwa Polskiego, najwięcej osób przybyło z Cesarstwa Austriackiego, prawie 1/3. Kilka rodzin przybyło nawet z Wiednia. Poza Austrią, imigranci pochodzili również z Prus, Saksonii, Bawarii i Holsztynu. Wśród osób przybyłych z krajów niemieckich, było nawet kilku Francuzów, Anglików, Włochów i Duńczyków.

Religijność tej pierwszej fazy imigracyjnej, która osiedliła się w Żyrardowie, opierając się jednak na niepełnych danych, stanowili: w 90% katolicy (w tym Polacy, Czesi, Bawarczycy, Francuzi, Włosi), a w 10% ewangelicy (głównie Niemcy, ale również Czesi, Anglicy, Duńczycy). Wówczas do naszego miasta, spośród pierwszych osadników czeskiego pochodzenia, dotarły rodziny m.in.: Beniszów (Beneszów), Hanuszów, Kuczerów, Niemeczków (Nemecków), Mikeszów, Petaszów, Simanów, Suków, Urbanów, czy Zemanów.

Druga grupa Czechów przybyła do Żyrardowa z Zelowa w latach 60 i 70. XIX w., gdy trwał okres dynamicznej rozbudowy żyrardowskiej fabryki przez nowych właścicieli, w tym przede wszystkim przez Karola Augusta Dittricha. Trzecia grupa przybyła mniej więcej w tym samym czasie co osadnicy z Zelowa, jednak ci Czesi pochodzili z północnych Czech, z okolic dawnego Schönlinde (dzisiejszej Krasnej Lipy), gdzie znajdowała się siedziba firmy Hielle & Dittrich. Z kolei czwarta grupa to Czesi z Wołynia, np. dawni mieszkańcy Zelowa, którzy wyjechali tam wcześniej za pracą.

Pod koniec lat 60. XIX w. osoby mające czeskie pochodzenie stanowiły prawie 15% ludności Żyrardowa i jego obrzeży. W tym czasie, w fabryce pracowało ponad 1 tys. osób. Pośród Czechów przybyłych do Żyrardowa w latach 60 i 70 XIX w., gdy katoliccy imigranci zaczęli ustępować ewangelikom, można wymienić rodziny m.in.: Hetmanków, Bureszów, Uhlenfeldów, Hulków, Howorków, Koberów, Doczkałów, Wojtyszków i wiele wiele innych.

W gminie Żyrardów w 1897 r., czyli w osadzie fabrycznej i sąsiadujących z nią miejscowościach, według spisu powszechnego mieszkało 26 tys. osób, w tym (w zaokrągleniu): 73% katolików, 16% ewangelików, 9% Żydów, i mniej niż 0.5% prawosławnych. W Zakładach Żyrardowskich Hiellego i Dittricha pracowało w tym czasie prawie 9 tys. osób.

Wraz z gwałtownym wzrostem liczby ludności na przełomie XIX i XX w.; głównie Polaków, ale również Niemców oraz Żydów, a także w związku z postępującą asymilacją / polonizacją, procentowo znacznie zmniejszała się społeczność żyrardowskich Czechów. Do tego stopnia, że w 1910 r. Czesi stanowili już tylko ok. 2% wszystkich mieszkańców Żyrardowa i jego najbliższego sąsiedztwa.

Mateusz Waśkowski,

Historyk, Kustosz Muzeum Mazowsza Zachodniego w Żyrardowie.

Post pochodzi z profilu autora na FB - Echo Żyrardowskie.